Verwondering en Wond, die combinatie van woorden startte voor zomer 2022 met een uitnodiging om bij het Graceland festival in 2022 een uur in te vullen over de boer-burger relatie. De titel was al klaar: ‘relatietherapie boer-burger’, ok, hoe zullen we dat dan eens invullen? Alle argumenten netjes op een rij zetten en kijken wie er ‘gelijk’ heeft? Los van de vraag of dat uberhaupt wel kan is het maar zeer de vraag of het eigenlijk wel bijdraagt aan een betere relatie. Gaat het wel om argumenten? Zit er niet een laag onder? Een laag die we nu begraven onder opgestapelde feiten vanuit eigen perspectief. Kunnen we die laag niet boven water krijgen?
Kan dit een route voor gesprek zijn: eerst samen de
Verwondering te zoeken en daarna ruimte geven aan de Wond? Eerst elkaar
bevragen op wat je mooi en bijzonder vindt aan voedsel en voedselproductie. En
dan ook de andere kant: waar zit jouw pijn, wat raakt je, ergens op een diepere
laag?
Bij Graceland is dit gesprek geoefend met twee jonge boeren
en het publiek, het was een mooi uur, met een afbeelding van een appel en een
ei als start. Twee prachtige voedingsproducten en samen staan ze symbool voor:
het kost niets. Opmerkelijk als je het op je in laat werken.
Het bleek dat de ‘pijn’ kant nog niet echt uit de verf kwam.
Een deel van de ‘burgers’ spraken indirect meer ‘als boer’ en voor de jonge
boeren bleek het concreet maken van de diepere laag van de ‘pijn’ niet
eenvoudig. En dat is het ook niet, die verdieping in het gesprek zoeken is nog
niet zo makkelijk. Dan is het op zich ook wel logisch om in gesprekken de makkelijke
route te kiezen: lekker de ander te confronteren met jouw feiten en waarheden. De
route via verwondering en de wond vraagt om zelfreflectie en de bereidheid om de
ander te willen ontmoeten.
Het lemniscaat model geeft een heel duidelijk beeld hoe makkelijk kunt ‘ontsporen’ in een gesprek. De horizontale streep midden door de 8 scheidt het ‘boven’ en het ‘onder’ deel. Boven zit wat je ziet en hoort, wat de ander zegt duikt dan bij jouzelf eerst onder water voordat het weer naar boven komt in een zichtbare en hoorbare reactie van jouzelf. En dat gaat dan ook weer eerst onder water bij de ander voordat het weer een zichtbare en hoorbare reactie wordt.
(bron: www.mediationenscheiding.nl)
We kennen het allemaal, de gesprekken of discussies waar je
‘onder water’ geraakt wordt, een triggerpunt, een wond. Dat gesprek waarin je
ineens heel boos werd en eigenlijk kwam dat niet door die ander, maar doordat
het jouzelf in een diepere laag raakte. En dan is zomaar jouw reactie naar de
ander heel fel en scherp. En dan is er ook zomaar de kans dat dit bij de ander
ook een pijnpunt of wond raakt. De vonken vliegen er al snel vanaf. Wat begon
met een vraag wordt dan maar zo een fel elkaar wederzijds verwijten met vooral
als focus het benoemen wat de ander niet goed doet.
Na dit eerste gesprek bij Graceland heb ik dit thema meegenomen
in presentaties voor groepen en ook in het onderwijs. Het mooie is dat het
werkt, het is geen wonderzalf die alle spanningen in gesprekken eventjes oplost, het is wel merk ik het begin
van bewustwording over de complexiteit van de dialoog over voedsel en landbouw.
Vooral ook van de rol van jouw eigen pijn in die dialoog. Bewustwording is het
begin, je kunt ook niet in één keer op zolder springen. Het vraagt ook nogal
wat van een mens om je eigen pijn te willen en kunnen zien en dan ook nog te kunnen
benoemen. Voor mijzelf ontdekte ik een manier om mijn eigen pijn over voedsel
en landbouw te verwoorden. Dat wordt heel concreet zichtbaar in het verhaal van
de Dikke Boom van Verwolde (Laren, Gld).
Dat verhaal gaat over een monumentale eik van ruim 400 jaar
oud op landgoed Verwolde, die op de grens van twee percelen staat die in
gebruik zijn bij pachters van het landgoed. Die plek maakt ook dat n deze boom zo
oud kon worden. In Nederland zijn door de ruilverkavelingen heel veel
potentieel bijzondere bomen omgezaagd omdat ze in de weg stonden van ons beeld
van een rationele landinrichting. Deze boom is daaraan ontsnapt kun je stellen.
De foto van oktober 2022, laat echter ook zien dat aan één kant de schors eraf
is en de takken dood. Boomdeskundigen hebben intensief gekeken waarom dit zo
is, hoe kan de ene helft dood zijn en de andere helft nog levend. Dit blijkt
alles te maken te hebben met bodemschimmels, de schimmels waar elke boom, dus
ook deze machtige 400 jaar oude eik, van afhankelijk is om voeding uit de bodem
op te kunnen nemen.
Op het perceel aan de kant van de dode takken is over
bevroren en besneeuwde grond mest uitgereden, dat was toen toegestaan. De
mestput zat vol, afvoeren naar de opslag kost geld, uitrijden mocht en is
goedkoper. Vanuit bedrijfseconomie dus een hele logische keuze. Toen het ging
dooien verzamelde het smeltwater zich met de mest op het laagste punt, precies
daar waar de boom staat. Die hoeveelheid mest bleek te veel voor de bodemschimmels,
zij overleefden het niet. Zonder schimmels geen voeding voor de wortels van de
boom waardoor de wortels en de takken aan die kant afsterven, en nu is die
helft van de boom dood.
Au, dat doet mij pijn, van binnen, op drie lagen. De eerste
is als mens die van bomen houdt, de tweede als mens die verbonden is met
landbouw en de derde als mens die docent is op een agrarische hogeschool.
(foto: Wim Eikelboom)
De eerste laag, als mens die van bomen houdt, daar zie ik
een boom die honderden jaren door kon om een echte ‘veterane’ boom te worden zoals we
die in Nederland eigenlijk amper nog kennen. Terecht zie iemand tegen mij: dat
is jouw pijn, voor de ecologie is ook dood hout een bron van leven. Helemaal
waar, en toch, au…
De tweede laag, als mens die betrokken is bij landbouw,
geeft het beeld van deze boom weer hoe een landbouwpraktijk die op dat moment logisch
lijkt kan leiden tot ecologische schade. De schade aan de boom is naar we
aannemen onbewust en onbedoeld ontstaan, en toch kun je dus onbedoeld wel echte
schade veroorzaken. Au, dat kan dus, dat we als landbouw onbedoeld ecologische
schade veroorzaken.
Dan de derde laag, als docent in het groen (hoger)
onderwijs. Let wel, ik spreek hier voor mijzelf, niet voor ‘het onderwijs’.
Voor mij is dit een pijnlijke herinnering dat wij als onderwijs het deze boer
blijkbaar ook niet geleerd hebben. Deze boer die ervoor koos om de mest over
besneeuwd land uit te rijden heeft waarschijnlijk agrarisch onderwijs gehad
waarin hij veel geleerd heft. Toch wist hij niet dat bodemschimmels bij te veel
mest het loodje leggen en dat zo’n machtig grote boom vervolgens ook (deels)
het loodje legt. Au, ‘wij’ als agrarisch onderwijs hebben het hem niet geleerd.
En zoals altijd, zijn er veel ‘ja maar’ reacties mogelijk,
of reacties om het kleiner te maken dan het is. Of door er een grap van te maken: ‘zie je wel, dat land had geëgaliseerd
moeten worden dan was dit niet gebeurt’. En natuurlijk, onze kennis over bodemschimmels
is de laatste decennia pas echt gegroeid in ons bredere bewustzijn. Dus er zijn
allerlei ja-maar reacties mogelijk. Het verander de kern echter niet, dat het zo
maar kan gebeuren dat we als landbouw, weliswaar veelal onbewust en onbedoeld,
ecologische schade kunnen creëren door de manier waarop we landbouw bedrijven.
Is er dan iemand schuldig? Dat is een lastige vraag, wat er
was is geweest, het heeft geen zin om daar over schuld te spreken. Belangrijker
is: hoe gaan we dit vanaf nu voorkomen? Dat is voor mij de grote les: zorg dat
we als landbouw beter begrijpen en beseffen dat we werken in een veel groter ecologisch
geheel. We hebben voedsel nodig, dus we zullen met landbouw in de natuur moeten
werken, tegelijk is de vraag hoe we dat doen in een gezonde balans.
Daarom hoort kennis van natuur en ecologie in het
basispakket van een landbouwopleiding. Als boer werk je in en met de natuur, kennis
over die natuur en hoe dat werkt in bodem en water, plant en dier is
essentieel.
En mocht ik in een gesprek met iemand mogelijk wat feller
reageren dan misschien verwacht mag worden, geef mij even wat ruimte, wellicht raakt
het aan die pijn bij mij van binnen.
Ron
Methorst
September
2023
